Hoe divers zijn kinderboeken uit 2019?

Inleiding

Hoe divers zijn Nederlandstalige kinderboeken? Zijn er voldoende mogelijkheden voor alle kinderen om zichzelf in de personages te herkennen? Zijn de boeken een goede afspiegeling van onze samenleving?

In de afgelopen jaren verschenen enkele onderzoeken naar de diversiteit van Nederlandstalige kinderboeken. Zie bijvoorbeeld deze pagina. Dat waren wetenschappelijke onderzoeken, die steeds een klein aantal kinderboeken diepgaand analyseerden.

Een onderzoek naar een groot aantal kinderboeken ontbrak nog. Daarom turfde ik van honderden Nederlandstalige kinderboeken uit 2019 hoe het zat met de verhouding jongen/meisje en hoe vaak er mensen van kleur en LHBT+-personages in voorkomen.

De boeken

Ik las 625 Nederlandstalige boeken die volgens de colofon in 2019 zijn verschenen. Naar schatting verschijnen er jaarlijks 2500 Nederlandstalige kinderboeken, dus dat is ongeveer een kwart van het totale aanbod. De boeken waren heel divers: van babyboeken, via prentenboeken en AVI-boeken tot informatieve boeken en Young Adult.

Leeftijd

Veel boeken dus voor kinderen die nog niet kunnen lezen, ook veel boeken voor de groep 8-10, minder voor jongeren. Waarschijnlijk is dat ook wel een afspiegeling van wat er verschijnt, al kan ik me voorstellen dat ik relatief weinig YA gelezen heb, omdat die gewoon meer tijd kosten en ik zoveel mogelijk boeken wilde lezen.

Landen

De 625 boeken zijn gemaakt door schrijvers en illustratoren uit 22 verschillende landen.

(doordat makers uit verschillende landen kunnen komen, is de optelsom hoger dan 625)

Veel oorspronkelijk Nederlandstalig werk dus, en veel vertaald Engelstalig.

Uitgevers

Dit zijn de uitgevers waarvan ik de meeste boeken las. Geen verrassingen hier, dit zijn allemaal grote kinderboekenuitgevers.

Methodiek

Van alle boeken turfde ik zes aspecten:

• Jongens- en meisjesnamen in de titel
• De m/v-verhouding van de personages op de kaft
• De kleur van de personages op de kaft
• De m/v-verhouding in het boek
• De kleur van de belangrijkste personages in het boek
• LHBT+-personages in het boek

Ik maakte niet alleen een overzicht van de diversiteit in de hele groep van 625 boeken. Ik splitste de groep ook op in leeftijdscategorieën en in land van herkomst.

De titel

Het eerste (en eenvoudigste te beoordelen) waar ik naar keek was de titel, inclusief de ondertitel. Daarbij keek ik in de eerste plaats of er een jongens- of meisjesnaam in stond, of allebei. En als dat niet zo was, of er een woord in stond dat een mannelijke of vrouwelijke betekenis heeft. Bijvoorbeeld: Gooi juf in zee!, of Echte Amerikaanse jongens.

406 titels waren wat dat betreft neutraal. Van de overige 219 titels bevatten er 80 een jongensnaam, 45 hadden iets mannelijks in de titel. 14 boeken hadden beide. 49 boeken hadden een meisjesnaam, 31 iets vrouwelijks.

Op het geheel van de 625 gelezen boeken zijn dit de percentages:

• Geen: 65,0%
• Mannelijk: 20%
• Gelijk: 2,2%
• Vrouwelijk: 12,8%

Het omslag

Don’t judge a book by its cover, zeggen de Engelsen, maar dat deed ik wel. Het omslag is immers het eerste wat je van een boek ziet. Ik keek of de personages op het omslag mannelijk of vrouwelijk waren.

Bij 247 boeken was dat niet vast te stellen. Vanwege een abstract ontwerp, bijvoorbeeld, of omdat er alleen dieren op het omslag staan. Of omdat er wel mensen op staan, maar niet te zien is of die mannelijk of vrouwelijk zijn.

Van de resterende 378 boeken hadden er 117 uitsluitend mannelijke personages op de voorkant. Daarnaast waren er 31 met hoofdzakelijk mannelijke personages. Bij 118 waren er (ongeveer) evenveel mannelijke als vrouwelijke personages. En op 103 boeken stonden alleen vrouwen, op 9 hoofdzakelijk vrouwen.

Afgezet tegen het geheel van 625:

• Geen: 39,5%
• Mannelijk: 23,7%
• Gelijk: 18,9%
• Vrouwelijk: 17,9%

Ook keek ik naar de kleur van de personages op het omslag.

Bij 279 boeken kon ik daar geen uitspraak over doen. In 221 gevallen omdat er geen mensen op het omslag stonden, in 58 gevallen omdat de kleur van de mensen niet vast te stellen was.

Van de resterende 346 boeken waren op 216 omslagen alle mensen wit. In nog eens 18 gevallen was de meerderheid wit. Op 54 boeken waren de mensen gemengd. In 3 gevallen was de meerderheid niet wit, en op 55 kaften was iedereen niet wit.

In percentages:

• Geen mensen: 35,4%
• Niet vast te stellen: 9,3%
• Alleen wit: 34,6%
• Hoofdzakelijk wit: 2,9%
• Gemengd: 8,6%
• Hoofdzakelijk niet wit: 0,5%
• Niet wit: 8,8%

De inhoud

Tot nu toe ging het over dingen die op het omslag te vinden zijn. Ik keek ook verder, en las al die 625 boeken. Daarbij lette ik op de m/v-verhouding, op de kleur van de personages en of er LHBT+-personages in het boek voorkomen.

M/V in het boek

In 73 boeken zijn er alleen maar mannelijke hoofdpersonen. In nog eens 146 zijn ze voornamelijk mannelijk. In 254 boeken zijn de verhoudingen gelijk, in 51 boeken zijn het hoofdzakelijk vrouwelijke personages en in 49 uitsluitend vrouwelijke.

In 52 gevallen is het niet vast te stellen, omdat dat niet genoemd werd en het om dieren of niet-levende voorwerpen ging, of om informatieve boeken.

In percentages:

• Niet vast te stellen: 8,3%
• Uitsluitend mannelijk: 11,7%
• Hoofdzakelijk mannelijk: 23,4%
• Gelijk: 40,6%
• Hoofdzakelijk vrouwelijk: 8,2%
• Uitsluitend vrouwelijk: 7,8%

Hier zijn dus behoorlijk grote verschillen tussen mannelijk en vrouwelijk te zien. Dat is wel een beetje raar, want bij het kijken naar de titel en de omslagillustraties waren de verschillen minder groot. Op het omslag was 23,7% mannelijk en 17,9% vrouwelijk. In het boek is de verhouding 35,1% – 16% Hoe kan dat?

Dat blijkt voor een deel te zitten in de omslagen waarbij het niet kan worden vastgesteld of de personages vrouwelijk of mannelijk zijn. Die personages blijken vaak mannelijk te zijn. 82 om precies te zijn, tegen 35 vrouwelijk. In de categorie waar het op het omslag niet te zien is of het personage mannelijk of vrouwelijk is, is het effect het grootst. Maar het geldt ook voor alle omslagen waar het aantal vrouwen gelijk of meer is: in het boek neigt de verhouding vaak toch net iets meer naar mannen.

Gedeeltelijk valt dat te verklaren door boeken die dieren als hoofdpersoon hebben. Uit eerder onderzoek (zie bijvoorbeeld dit artikel) is bekend dat dieren in kinderboeken veel vaker mannelijk zijn dan vrouwelijk. Dat blijkt dus nog steeds zo te zijn, al heb ik niet precies uitgezocht hoe het zit met de boeken uit 2019. Het geldt trouwens niet alleen voor dieren, maar ook voor niet-levende personages, zoals wolken.

Ik splitste de boeken op naar leeftijd: boeken voor kinderen die nog niet zelf kunnen lezen (0-5 jaar; in totaal 224 boeken); boeken voor kinderen op de basisschool die zelf kunnen lezen (6-12 jaar; in totaal 342 boeken); en boeken voor middelbare scholieren (13-15 jaar; in totaal 59 boeken).

Daaruit bleek dat de voorkeur voor mannelijke personages vooral bij de eerste twee categorieën ligt. Bij de boeken voor jongeren is de m/v-verhouding vrijwel in evenwicht.

Ik splitste ook op naar land: boeken van Nederlandse makers (263 boeken); van Belgische makers (67 boeken); en de rest (383 boeken). Omdat een boek gemaakt kan worden door mensen uit verschillende landen, is het totaal hoger dan 625.

In alle drie de groepen zijn mannelijke personages in de meerderheid. Vooral bij boeken van Belgische makers; Nederlandse makers doen het wat dat betreft beter, de overige boeken zitten er tussenin.

Kleur in het boek

Verder keek ik hoeveel niet-witte personages in een boek voorkomen. In een boek met plaatjes is het wat makkelijker om ze te vinden, in boeken zonder illustraties is het lastiger als het uiterlijk van de personages niet beschreven wordt.

In 139 boeken komen geen mensen voor. In de resterende 486 boeken zitten in 210 gevallen (minder dan de helft van die 486) worden geen mensen van kleur genoemd. In percentages:

• Geen mensen: 22,2%
• Geen mensen van kleur: 33,6%
• Niet-witte mensen alleen in illustraties: 7,4%
• Niet-witte bijpersonen: 7,4%
• Enkele niet-witte personages: 18,9%
• Alle / Meeste personages zijn niet wit: 10,6%

Ook hier laat het omslag niet precies zien wie er in het boek gaan optreden: op 20,8% van alle omslagen staat een persoon van kleur. Terwijl in 44,2% van de boeken iemand van kleur voorkomt.

Bij het opsplitsen naar leeftijd blijken er grote verschillen te zijn tussen de drie groepen. Vooral doordat er voor de jongste groep heel veel boeken zijn zonder menselijke personages. Daardoor is het vergelijken tussen de groepen wat moeilijker, maar het is wel duidelijk dat er in boeken voor de middelbare school meer personages van kleur voorkomen dan in de boeken voor 6- tot 12-jarigen.

Uitgesplitst naar land is te zien dat de boeken van Belgen het witst zijn, en de boeken uit Nederland het meest gekleurd. De overige boeken zitten er tussenin.

LHBT+-personages in het boek

Tot slot keek ik naar LHBT+-personages in een boek. Daarvan vond ik er niet veel, terwijl ik hier niet veeleisend was. Alleen al het noemen van twee mannelijke ouders rekende ik bijvoorbeeld al mee.

• Geen: 93,9%
• Homoseksueel: 2,7%
• Lesbisch: 1,9%
• Homoseksueel & lesbisch: 0,3%
• Lesbisch & transgender: 0,3%
• Transgender: 0,5%
• Biseksueel: 0,2%
• Alle: 0,2%

LHBT+-personages blijken vooral in 12+-boeken voor te komen. Omdat het om zulke kleine aantallen gaat, heb ik in de grafiek de categorie ‘Geen’ weggelaten, zodat de verhouding tussen de andere staafjes duidelijker wordt. Wil je toch het complete plaatje zien, klik dan hier.

Per land opgesplitst doen Nederland en België het wat beter dan de rest. Klik hier voor het volledige plaatje.

Conclusies

Er verschijnen jaarlijks heel veel Nederlandstalige kinderboeken, rond de 2500. Vaak schetsen de boeken een beeld van onze samenleving. Altijd is dat natuurlijk maar een stukje van de samenleving.

Maar alles bij elkaar komt de wereld in de kinderboeken toch niet helemaal overeen met de echte wereld. In de echte wereld is het aantal jongens en meisjes (vrijwel) gelijk. In kinderboeken lopen beduidend meer jongens rond.

Dat begint al bij het omslag: in de titel en op het plaatje op de voorkant zul je doorgaans vaker een jongen dan een meisje zien. En als je eenmaal het boek gaat lezen, blijken jongens daar een nog grotere rol te spelen.

Bij boeken van Belgen is het verschil tussen jongens en meisjes het grootst; bij boeken van Nederlanders is het iets minder. Alleen bij boeken voor oudere kinderen is er een evenwicht tussen jongens en meisjes.

In Nederland heeft ongeveer 1 op de 7 mensen (14%) een niet-westerse achtergrond. In kinderboeken waarin mensen voorkomen, komt in minder dan de helft van de boeken geen enkel personage van kleur voor. Of kinderboeken daarmee een goede afspiegeling van de maatschappij zijn, valt moeilijk te zeggen. Veel boeken hebben meerdere personages, waarvan sommige niet wit zijn. Mijn tellingen zijn niet zo nauwkeurig dat ik hierover een uitspraak kan doen. Maar met bijna 30% van de boeken waarin een substantieel deel van de personages niet wit is, is er in ieder geval genoeg keus voor wie een boek wil met een niet-wit personage. Voor oudere kinderen is dat het makkelijkst.

Ongeveer 6% van de Nederlandse bevolking boven de 12 is homoseksueel of lesbisch. In kinderboeken komen LHBT+-personages minder vaak voor. Als ze al voorkomen, is dat vaak in boeken voor middelbare scholieren.

Over het algemeen zijn de boeken voor jongeren dus het meest divers. En als je per land kijkt, zijn de boeken van Nederlanders het meest divers.